Giriş
Ebeveynlik, başlı başına önemli sorumluluklar içeren ve yaşamı şekillendiren bir deneyimdir. Ancak özel gereksinimli bir çocuğa sahip olmak, bu deneyimi çok daha karmaşık ve çok katmanlı bir hale getirir. Özel gereksinim, gelişimsel, zihinsel, duygusal ya da fiziksel açıdan tipik gelişimden farklılık gösteren çocukları ifade eder. Otizm spektrum bozukluğu, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), öğrenme güçlüğü, serebral palsi gibi tanılar, ebeveynlerin hem günlük yaşamında hem de psikolojik süreçlerinde önemli etkiler yaratmaktadır (Seligman & Darling, 2007).
Bu makalede özel gereksinimli çocuğa sahip ebeveynlerin yaşadığı başlıca zorluklar, psikososyal etkiler ve ihtiyaç duydukları destek sistemleri ele alınacaktır.
Ebeveynlik Deneyiminde Zorluklar
Özel gereksinimli çocuk sahibi ebeveynlerin karşılaştığı en yaygın zorluklar arasında
belirsizlik, toplumsal damgalanma, ekonomik yük, zaman yönetimi sorunları ve
duygusal tükenmişlik yer almaktadır.
Öncelikle, tanı alma süreci genellikle karmaşık, belirsiz ve travmatik bir deneyim olarak tanımlanır (Kearney & Griffin, 2001). Tanı sonrası ebeveynler; "Neden benim çocuğum?" ya da "Ne yapmalıyım?" gibi sorularla baş başa kalır. Bu süreçte bilgi eksikliği ve sistematik desteklerin yetersizliği, ebeveynleri yalnızlaştırabilir.
Bunun yanı sıra, çevreden gelen yargılayıcı bakışlar ya da çocuklarının farklılığına yönelik anlayışsız tepkiler, ebeveynlerin sosyal ilişkilerinde kopmalara neden olabilir. Damgalanma hissi, çoğu zaman sosyal izolasyonu beraberinde getirir (Green, 2007).
Ekonomik olarak da özel gereksinimli bir çocuğun ihtiyaçları (terapi ücretleri, özel eğitim, yardımcı cihazlar vb.) aile bütçesine ciddi yükler getirebilir. Özellikle anneler, çocuklarının bakım sorumluluğunu üstlendiklerinden dolayı iş hayatından çekilmek zorunda kalabilir (Sen & Yurtsever, 2007).
Psikolojik ve Sosyal Etkiler
Araştırmalar, özel gereksinimli çocuğu olan ebeveynlerin özellikle anksiyete, depresyon, tükenmişlik sendromu ve uyku problemleri yaşama olasılığının daha yüksek olduğunu göstermektedir (Estes et al., 2009). Bu psikolojik etkiler, çoğu zaman ebeveynin bireysel başa çıkma mekanizmalarına ve sosyal destek düzeyine bağlı olarak şekillenir.
Anneler, çoğu çalışmada psikolojik etkileri daha yoğun yaşayan taraf olarak öne çıkmaktadır. Çünkü bakım sorumluluğunun büyük kısmını çoğunlukla anneler üstlenmektedir (Tüfekçioğlu, 2013). Ancak babalar da duygularını bastırmak ya da dış dünyaya karşı güçlü görünmeye çalışmak gibi farklı yollarla zorlanma yaşayabilir.
Bu nedenle ebeveynlerin, hem bireysel ruh sağlığı açısından hem de çocuklarının gelişimini sürdürülebilir şekilde destekleyebilmeleri adına psikolojik destek almaları önemlidir.
Sosyal Destek ve Müdahale Gereksinimi
Özel gereksinimli çocuğu olan ebeveynlerin yaşadıkları zorlukları azaltmada sosyal destek sistemleri kritik rol oynamaktadır. Akran destek grupları, psikolojik danışmanlık hizmetleri, aile danışmanlığı ve devlet destekli özel eğitim hizmetleri, ailelerin bu süreci daha sağlıklı yönetmesini sağlar.
Türkiye’de Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından sunulan “evde bakım hizmetleri” gibi destekler, ailelerin ekonomik yükünü hafifletmekte önemli rol oynar. Ayrıca bazı yerel belediyeler ve sivil toplum kuruluşları özel eğitim ve danışmanlık alanında da destek sağlamaktadır.
Bununla birlikte, desteklerin sürdürülebilir ve kapsayıcı olması için eğitim kurumlarının, sağlık sisteminin ve sosyal politikaların daha bütüncül bir yaklaşımla ele alınması gerekmektedir (Öztürk & Acarlar, 2010).
Sonuç
Özel gereksinimli bir çocuğa sahip olmak, aile yaşamını birçok açıdan dönüştüren ve yeniden yapılandırmayı gerektiren bir durumdur. Ebeveynlerin yaşadığı zorluklar; psikolojik, sosyal ve ekonomik boyutlarda ele alınmalı, bu süreçte ebeveynlere hem profesyonel hem de toplumsal destekler sunulmalıdır. Unutulmamalıdır ki, güçlü ebeveynler ancak desteklenen ebeveynlerdir. Bu nedenle, özel gereksinimli bireylerin yaşam kalitesini artırmak için atılacak her adım, öncelikle aileyi güçlendirmekle başlamalıdır.
Kaynakça
- Estes, A., Olson, E., Sullivan, K., Greenson, J., Winter, J., Dawson, G., & Munson, J. (2009). Parenting-related stress and psychological distress in mothers of toddlers with autism spectrum disorders. Brain & Development, 31(2), 125–133. https://doi.org/10.1016/j.braindev.2008.07.005
- Green, S. E. (2007). “We’re tired, not sad”: Benefits and burdens of mothering a child with a disability. Social Science & Medicine, 64(1), 150–163.
- Kearney, P. M., & Griffin, T. (2001). Between joy and sorrow: Being a parent of a child with developmental disability. Journal of Advanced Nursing, 34(5), 582–592.
- Öztürk, Y., & Acarlar, F. (2010). Özel gereksinimli çocuğu olan annelerin stresle baş etme stilleri ve algılanan sosyal destek düzeyleri. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 11(1), 1–16.
- Seligman, M., & Darling, R. B. (2007). Ordinary Families, Special Children: A Systems Approach to Childhood Disability (3rd ed.). Guilford Press.
- Sen, E., & Yurtsever, S. (2007). Difficulties experienced by families with disabled children. Journal for Specialists in Pediatric Nursing, 12(4), 238–252.
- Tüfekçioğlu, B. (2013). Engelli çocuğu olan annelerin yaşadığı psikososyal sorunların değerlendirilmesi. Toplum ve Sosyal Hizmet, 24(1), 5–22.
Yorumlar
Yorum Gönder